Алтангадас Ассоциацаас цуврал болгон зохион байгуулдаг хөгжлийн чуулган “Дээд боловсролын тулгамдсан асуудлууд” сэдвийн дор амжилттай болж өнгөрлөө. Чуулганд сонирхолтой илтгэлүүд тавигдсанаас товчлон нийтэлж байна.
УИХ-ын гишүүн З.ЭНХБОЛД: ДЭЭД БОЛОВСРОЛЫН ӨНӨӨГИЙН БОДИТ ДҮР ТӨРХ
Өнөөдөр манай улс 2.5 сая хүн амтай атал их, дээд сургууль, коллежийнх нь тоо 178 гарчихжээ. Гэтэл 4.5 сая хүн амтай Колорадо муж улсад ердөө 25 их, дээд сургууль, коллеж бий. Тэгэхээр манай их, дээд сургуулиуд нэгдэж, хүчтэй, цөөн тооны, чанартай болох хэрэгтэй болж. Сургуулиуд компьютеруудаа, номнуудаа, эд хогшлоо нэгт¬гэж, хүчирхэг болох шаардлагатай бай¬на. Хэдий тооны хүн амд хэдэн их, дээд сур¬гууль ноогдвол зохистой байдаг талаар оновч¬той харьцаа хөгжилтэй орнуудад бай¬даг л байх. Бид заавал энэ харьцааг бодож олох шаардлага үгүй. Оновчтой харьцааг олж мэдээд, энэ чиглэлд орох нь зүйтэй. Тоо¬ноос чанарт шилжих хуулийн дагуу сургуу¬лиудын чанар сайжирч, чанараар өрсөлддөг болно.
Яах гэж сургуульд ордог вэ?
Гадаадад бол өөртөө хөрөнгө оруулалт хийж, цалин мөнгө, ашгаа өсгөхийн тулд дээд боловсрол эзэмшдэг. Тухайлбал, өнөө¬дөр би 100 долларын цалин авдаг, хэрэв дээд боловсрол эзэмшээд мэргэжлээрээ ажиллавал миний цалин 300 болж өснө, сургуулиа төгсөөд 2 жилийн дотор энэ мөнгөө нөхөж бо¬лох учир өнөөдөр 300 дол¬ларын зээл аваад сурч болох нь… гэх мэт тооцооллыг хүн бүр хийдэг. Ерөөс дээд боловс¬рол эзэмших гэдэг дээр маш ойлгомжтой зах зээлийн зарчим үйлчилдэг, яг л бизнес шиг. Харин манайд яах гэж дээд боловсрол эзэмшдэг вэ? Янз бүр байдгийг хүлээн зөвшөөрнө. Гэхдээ ихэнх нь дипломтой болохын тулд, хүнд үзүүлэх юмтай байхын тулд л дээд сургуульд ордог. УБИС, МУИС төгсчихөөд Солонгост хар ажил хийхээр явж байгаа олон хүнийг би мэднэ. Эцэг, эхээрээ төлбө¬рөө төлүүлчихдэг учир энэ хөрөнгө оруулалтанд зарцуулсан мөнгөө эргүүлээд хэзээ олох, яаж олох, ямар ажил хийж олох вэ гэж санаа зовдоггүй. Бас нэг хэцүү асуудал бол төрийн сангийн зээлийг цайруулдаг явдал. Уг нь хэрэгтэй хүмүүстээ олгогдоод, эргэж төлөгдөөд, дараагийн хүмүүст сургалтын зээл болж очих ёстой мөнгө. Гэтэл угаасаа сонгуу¬лийн өмнө цайруулчихдаг учир хэн ч “Би авсан зээлээ цалингаасаа төлөх ёстой, ингэхийн тулд ажилтай байх ёстой, ажилд орохын тулд сайн сурах хэрэгтэй…” гэж санаа зовдоггүй. Өнөөдөр оюутнууд гудамжинд гараад жагсаад байгаагийн гол шалтгаан энэ шүү дээ. Бүх хүн төрийн сангийн зээлээр сурах ёстой, дараа нь үүнийгээ хүчингүй болгуулах ёстой гэсэн ойлголт суучихсан. Тэгэхээр энэ хандлагыг өөрчилж, хариуцлагаа ухамсарладаг байдлыг нэмэгдүүлэх ёстой юм.
Сургуулиуд үнэлгээ хийдэггүй
Хөгжилтэй орнуудад бол их, дээд сургуулийг маш олон шалгуураар үнэлдэг. Төгсөгчдийнх нь хэдэн хувь нь ямар хуга¬цаанд ажилтай болж байна, ямар цалин авч байна, ажлаа хийж чадаж байна уу, харилцааны соёл, ёс суртахуун, мэргэжлийн чадвар нь ямар байна… гэх мэт олон нарийн үзүүлэлтээр үнэлгээ хийгээд шилдэг сургуулиудыг шалгаруулж эрэмбэлдэг. Сурагчид аль сургуульд, ямар мэргэжлээр элсэх вэ гэдгээ шийдэхийн тулд энэ жагсаалтыг хардаг. Учир нь сайн сургуулийг төгсвөл ажлын байр олдоцтой, цалин нь өндөр. Тухайлбал, миний төгссөн Denver University (DU) л гэхэд дэлхийн шилдэг сургуулиудын 44-рт бичигдсэн тэр жилдээ төлбөрөө 10 хувиар нэмсэн байсан. Харин Монголд ийм үнэлгээ хийдэггүй, ямар нэгэн тоо, статистик гаргадаггүй.
Сургууль болон төгсөгчдийн холбоо сул
Барууны орнуудад энэ холбоо маш хүчтэй. Тухайлбал, надад саяхныг хүртэл ажилд орох саналууд и-мэйлээр ирсээр байсан. DU-г төгссөн бүх төгсөгчдийг online database-д бүртгэдэг. Би Монголд ажилтай болсон гэдгээ энэ санд орж бүртгүүлээгүй байсан учир надад ажлын саналууд явуулаад байсан юм. Сургууль, болон төгсөгчдийн холбоо ийм л байх хэрэгтэй. Их, дээд сургуулиудын зорилго бол төгсөгчдөө ажилтай болгох. Манайх шиг төгсгөсөн болгоод, диплом өгөөд “хаях” биш.
Хөдөлмөрийн зах зээл болон дээд боловсролын системийн уялдаа
Би хөдөлмөрийн зах зээл болон оюутнуу¬дын сурч буй салбаруудын хооронд уялдаа гар¬гах гэж үзсэн юм. Гэвч тухайн салбарын аж¬лын байрны багтаамж болон тухайн чиглэ¬лээр суралцаж байгаа оюутнуудын хоо¬ронд ямар нэг уялдаа харагдсангүй. Тухайл¬бал, худалдааны салбарт нийт ажил¬лагс-дын 14.1 хувь нь ажилладаг байхад нийт оюутнуудын ердөө 5 хувь нь энэ чиглэлээр суралцаж байх жишээтэй. Яаж ажил¬тай болно доо гэж бодогдохоор тэнцвэр¬гүй байдал харагдаж байна. Тэгэхээр мэр¬гэж¬лээ сонгох гэж байгаа хүн энэ хандлага, харьцааг урьдчилан харж, Би энэ мэргэжлээр сурвал төгсөөд ажилтай байж чадах уу, надад ажлын байр байна уу гэдгээ төсөөлөх хэрэгтэй юм. Эдийн засгийн бүтэц, салбарууд огцом өөрчлөгдөхгүй л бол энэ хандлага хад¬галагд¬саар байх болно. Тэгэхээр их, дээд сургуулиуд ч гэсэн ямар мэргэжлээр болов¬сон хүчин бэлтгэвэл ирээдүйд төгсөгчид нь ажилтай байж чадах вэ, хүмүүс ихээр суралцах вэ гэдгийг бас төлөвлөж, бизнес төлөвлөгөө боловсруулах хэрэг¬тэй юм. Ажлын байр нь байхгүй тийм мэргэ¬жил, чиглэлээр хүмүүсийг бэлтгээд хэнд ч хэрэг¬гүй шүү дээ.
Сургалтын төлбөр-Цалин
Америкт дээд боловсролтой хүн жилд дор хаяж 30.000 долларын цалин авдаг. Мастерын зэрэгтэй бол үүнээс ч илүү авна. Мастер болохын тулд 2 жилийн төлбөрт дунджаар 30.000 доллар төлнө. Тэгэхээр энэ хөрөнгө оруулалтаа нэг жилийн дотор цалингаараа нөхөж болж байна гэсэн үг. Сургалтын төлбөр, цалин хоёрын хооронд ямар хамаарал байж болохыг КТМС дээр тооцоолоход төгсөгчид нь жилд дор хаяж 3000 долларын цалинтай бол КТМС-ийн төлбөр мастерийн хөтөлбөрт 6000 доллар байж болох жишээтэй. Харин одоо төлбөр ямар байгаа билээ? Сайн төгсөгчийн хоёр сарын цалингийн хэмжээтэй л тэнцэх мөнгө байгаа. Ийм харьцаатай, ханштай байхад яаж дээд боловсрол өөрөө үнэ цэнэтэй байх вэ дээ. Ер нь бол манай боловсролын систем нь сургуулиа ч бэхжүүлж, чадалтай болгодоггүй, дөрвөн жил сурсан хүүхдээ ч бал¬лаад хаячихдаг, эргээд хөдөлмөрийн зах зээ¬лээ ч гаж болгочихдог, цаашлаад эдийн засагтаа хор хөнөөлтэй ийм тогтол¬цоотой болчихсон байгаа. Тиймээс их, дээд сургуулиуд цөөхөн, сайн, хүүхдүүдийг үнэхээр хэрэгцээтэй мэргэжлээр нь сургаад, өрсөлдөх чадвартай болгож төгсгөөд, төлбөртөө ахиухан мөнгө авбал хэн хэндээ ашигтай байгаа юм. УИХ-ын гишүүн З.Энхболдын илтгэл дуусахад асуулт, хариултын үе эхэлсэн юм. Бид сонирхолтой бөгөөд тус илтгэл¬тэй давхардаагүй асуулт, хариултыг түүвэрлэлээ.
- Тухайлбал урлагийн сургууль энэ бизнесийн төлөвлөгөө, тооцоог хэрхэн хийх хэрэгтэй вэ?
- Театр, урлагийн мэргэжлийн хүн шаардлагатай байдаг театр, кинокомпа¬ни, хамтлаг, чуулга хэд билээ, тэдний болов¬сон хүчний хэрэгцээ нь ямар байна, хэзээ, хэд нь тэтгэвэрт гарах вэ, хэдэн жилийн дараа ямар мэргэжилтнүүд хэрэг¬тэй болж, эрэлт нь өсөх вэ... гэх мэтээр судлаж, тооцож байж боловсон хүчнээ бэлтгэвэл дипломтой ажилгүйчүүдийг бэлт¬гэх¬гүй шүү дээ.
- Оюутны сургалтын зээл дээд боловсролын салбарт маш чухал үүрэгтэй. Харин манайд ер явахгүй юм. Яаж зохицуулах хэрэгтэй вэ?
- 1992 оноос хойш олгогдсон 8 гаруй тэрбум төгрөгийн сургалтын зээлийг сонгуулийн өмнө тэглэчихсэн. Энэ бол буруу. Ингэснээр сургалтын төрийн санг тэр чигээр нь балласан. Үүний¬гээ болих хэрэгтэй. Хоёрт, миний бодлоор энэ зээлийг үнэхээр чадалтай, чадвартай хүүхдүүдэд нь өгдөг болох хэрэгтэй. Манайхан орлогын чадваргүйд нь өгчихдөг. Үүний оронд улс оронд хэрэгцээ шаардлагатай мэргэжлээр сурч байгаа, мөн тухайн сургуулийнхаа шалгалтанд тэнцэж, эрх авсан хүмүүст өгөх хэрэгтэй. Хуулиа өөрчлөх ёстой. Нэгдүгээрт, конкурсыг сургууль биш, хөндлөнгийн байгууллага тасралтгүй авдаг болог. Сургуулиуд зөв¬хөн босгоо тогтооно, түүнд нь тэнцсэн хүн сургуульд орно. Хоёрт, эдийн засагт ирээдүйд хэрэгцээтэй, зайлшгүй шаард-лагатай мэргэжилтнүүдийнхээ чиг¬лэл, тоог гаргаад энэ салбарт сурал¬цах, чадварлаг, гарцаагүй ажилтай байх, цалингаасаа зээлээ төлж чадах, хариуц¬лагаа ухамсарладаг тийм хүүхдүүдэд зээл олгох замаар Сургалтын төрийн сан¬гийн зээлээр эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтөө удирдаж болно.
БСШУЯ-ны газрын дарга Р.БАТ-ЭРДЭНЭ: ДЭЭД БОЛОВСРОЛ: ХӨГЖИЛ, ХАНДЛАГА
Энэ илтгэлээрээ би дээд боловсрол гэх ойлголт чухам хэрхэн хөгжиж, өөрчлөгдөж ирсэн, цаашдын хандлага нь ямар байгаа талаар ерөнхийд нь нэгтгэлээ. Юун түрүүн дээд боловсролын хөгжлийн хандлагуудад та бүхний анхаарлыг хандуулья. Дээд боловсрол нь хөгжлийнхөө явцад 4 үе шатуудыг туулжээ.
1. Elitism. Энэ нь дээд боловсрол бол ариун, гэгээлэг цөөн хүмүүст зориулагдсан зүйл, бусдад нь хүртээлгүй гэж ханддаг байсан үе.
2. Reconstructionism. Дэлхий даяар аж үйлдвэржилт хөгжиж, ажиллах хүч ихээр шаардагдах болсноор дээд боловсрол нь олон нийтийг хамрах шинжтэй болж ирсэн.
3. Reductionism. Энэ үед дээд боловсролын салбарт төрийн оролцоо аль болох бага байх хандлага газар авсан. Ялангуяа санхүү, хөрөнгө оруулалт, шууд оролцооны хувьд төрийн оролцоо буурч, их, дээд сургуулиуд харьцангуй бие даасан шинжтэй болж ирсэн.
4. Entrepreneurship. Үндсэндээ одоогийн үе гэхэд болно. Их, дээд сургууль бол өөрөө орлого олох чадвартай, өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх бүрэн бололцоотой зүйл. Их, дээд сургуулиуд мэдлэг үйлдвэрлэдэг, төгсөг¬чид бол энэ үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн гэсэн зарчим үйлчлэх болсон.
Манай улс ч энэ хандлагад ерөнхийдөө шилжсэн. 1993 оноос хойш дээд боловсрол төлбөртэй болж эхэлсэн бөгөөд 1995-1996 онуудад хүмүүс үүнийг ойлгож, дээд боловсрол төлбөртэй байхыг хүлээн зөвшөөрч эхэлсэн. Ийнхүү төлбөртэй болгосноор хувь хүний хариуцлагыг нэмэгдүүлсэн бөгөөд судалгаанаас үзэхэд дээд боловсрол эзэмших гэсэн эрмэлзэл улам бүр нэмэгдсээр байгаа юм.
Дээд боловсролыг санхүүжүүлэх нь хөрөнгө оруулалт уу, нэмэлт зардал уу?
Боловсролын салбар бол бусад бизне¬сийн нэгэн адил нийт хөрөнгө мөнгөний тө¬лөө өрсөлдөж байгаа салбар юм. Өөрөөр хэлбэл хүмүүс хүнс, хувцас, тавилга, үл хөдлөх хөрөнгө зэргийг авах уу, эсвэл боловсролд мөнгөө зарцуулах уу гэж сонголт хийдэг. Мөн их, дээд сургуулиуд хоорондоо, сүүлийн жилүүдэд гадны сургуулиуд манай зах зээлд нэвтэрч, өрсөлдөж байна. Үүнээс гадна манай их, дээд сургуулиуд интернэтээр зэвсэглэсэн гадаадын сургуулиудад зах зээлээ алдаж байгаа. Товчхондоо бол сургууль гэдэг бол анги, хана, ширээ, сандлаар хязгаарлагдахаа больсон. Зайны сургалт бол бодит зүйл болсон бөгөөд зайны сургалт явуулдаггүй их, дээд сургуулийг дээд боловсролын байгууллага гэж хэлэхэд учир дутагдалтай болжээ. Тэгэхээр манай сургуулиуд их олон өөрчлөлт, хөгжлийн шинэ хандлагуудад дасан зохицох, даган өөрчлөгдөх хэрэгтэй болоод байгаа юм. Тухайлбал, зарим нэгээс нь дурдвал:
• Сургалт гэдэг бол лекц, ном, дэвтэр ерөөс биш. Харин дадлага, хэрэглээ.
• Техникийн боловсролтой ажилтны эрэлт улам бүр өссөөр байгаа, цаашид ч өсөх хандлагатай болж байна.
• Он-лайн үйлчилгээгээр үйл ажиллагаа¬ныхаа зардлыг бууруулах асар боломжууд нээгдэж байгаа. Хичээл сонголтоос эх¬лээд бүртгүүлэх, лекц авах, шалгалт өгөх, дүнгээ сонсох гэх мэт.
Энэ бүхнээс харахад ямартай ч дээд боловсрол бол халамж биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Дээд боловсрол эзэмших нь орлогын баталгаа биш болчихсон шүү. Харин түүнийг амьдрал дээр хэрхэн хэрэглэж байгаагаар орлого тодорхойлогдож байгаа. Эцэст нь дүгнэхэд мэдлэгт суурилсан эдийн засгаас өөр эдийн засагтай байх үндэс, боломж огт үгүй болсон. Цаашид дээд боловсролын эрэлт хэрэгцээ улам их өснө. Илүү их чанарыг эдийн засаг, амьдрал өөрөө боловсролоос шаардах болно.
НХХЯ-ны Хөдөлмөрийн зах зээлийн бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн Д.ХАДХҮҮ: ХӨДӨЛМӨРИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ-ДЭЭД БОЛОВСРОЛ
Дээд боловсролтой хүмүүс ажилгүйчүүдийн эгнээг тэлж байгаа нь үнэхээр санаа зовоох асуудлын нэг болчихоод байгаа билээ. Би энэ илтгэлээрээ хэд хэдэн судалгаагаар одоогийн хөдөлмөрийн зах зээлийн бүтэц хэрхэн эвдэрчихсэн, зохисгүй байгааг харуулахыг зорьлоо. Бид хамгийн өсөлттэй байгаа салба¬рын нэг болох барилгын салбарын ажлын байрны захиал¬гыг судалсан юм. Судалгаанаас үзэхэд дээд боловсролтой 49 төгсөгчид 1 ажлын байр оногдож байхад мэргэжлийн дунд боловс-ролтой 1 төгсөгчид 2.6 ажлын байр, харин мэргэжлийн анхан шатны боловсролтой 1 төгсөгчид 3.8 ажлын байр оногдож байна Зөвхөн үү¬нээс харахад дээд боловсролтой гэхээсээ илүү мэргэжлийн ажилтан хэрхэн хэрэгтэй нь хараг¬даж байгаа юм. Үүнээс гадна уул уурхайн салбар, аялал жуулчлалын салбарт яг ийм дүр зураг ажиглагдсан. Уул уурхайн компаниудад дээд боловсролтой орчуулагч, инженер биш, олборлох үйлдвэрлэлийн мэргэжлийн ажил¬тан, аялал жуулчлалын салбарт хэл¬мэрч, орчуулагч, менежер биш, харин аж ахуйн ажилтан, үйлчлэх ажилтнууд илүү хэрэгцээ¬тэй байгаа юм. Эцэст нь дүгнэхэд, мэргэжилтэй ажилчдын эрэлт их байхад тухайн мэр¬гэж¬лээр хүмүүс сурахгүй байгаа, мөн ажил мэргэжилгүй хүмүүсийн тоо олширсоор байна. Өө¬рөөр хэл¬бэл мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх тогтолцоо алдагдчихсан, дээд боловсролтой залуучууд ажилгүйчүү-дийн эгнээг тэлж байгаа нь өнөөгийн дүр зураг. Хөдөлмөрийн зах зээл хурдан өөрчлөгд¬дөггүй. Тиймээс энэ гаж байдлыг бодлогын түвшинд, цогцоор нь шийдвэрлэх хэрэгтэй болжээ. Бид энэ талаар Солонгос улс 1970-80-аад онд ТМС-үүдийг олноор байгуулж хөг¬жүүл¬сэн туршлага байдгийг судалж, сура묬цах хэрэгтэй шиг санагддаг. Мөн career guidency гэж ойлголт бий. Ямар мэргэж¬лээр суралцвал ирээдүйд ажлын байр нь баталгаатай, ирээдүйтэй, бас тухайн хүүхдэд тохирох вэ гэдгийг нь ойлгуулж, зөвлөж өг¬дөг ийм зүйлийг хөгжүүлэх нь чухал болоод байна.
Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургуулийн захирал Д.БАТЖАРГАЛ: ДЭЭД БОЛОВСРОЛЫН ЖИШИГ
Дээд боловсролын байгууллагыг гурван үзүүлэлтээр голлон авч үздэг.
1. Өмчийн хэлбэр
2. Чанар
3. Зэрэглэл
Зэрэглэл
Дэлхийн нийтлэг зэрэглэл бол 12 жилийн сургалттай Ерөнхий боловсролын + 2 жилийн сургалттай сертификатын + 2-оос доошгүй жилийн сургалттай дипломын буюу бакалаврын + 3-с доошгүй жилийн сургалттай докторын гэсэн зэрэглэл тогтоож байна. Манай улс энэ жишигт орчихсон байгаа. Гэхдээ зарим мэргэжлүүд, тухайлбал, нягтлан бодох бүртгэл, анагаах ухаан, архитекторын мэргэжлүүд энэ стандарт руу ороогүй яваа.
Өмчлөл
Манайд гадаадын сургуулиудын нэгэн адил улсын, хувийн, мөн нийгэмд үйлчилгээ үзүүлдэг төрийн бус байгууллага /ТББ/ хэлбэ¬рийн дээд сургууль ч бий, тухайлбал СЭЗДС. Хэрэв СЭЗДС-ийн өмчийн эзнийг олох гэвэл олдохгүй гэж хэлж болно. Хувийн ч биш, улсын ч өмч биш. Менежментийн хувьчлал¬аар тус сургуулийн өмч, эд хөрөнгийг 30 жилийн хугацаанд одоо тухайн сургуу¬лийг авч яваа менежментийн багт түрээс¬лүүл¬сэн гэж ойлгож болно. Гэхдээ хязгаарлалтууд¬тай. Жишээ нь, 30 жилийн хугацаанд аш¬¬гийн төлөө үйл ажиллагаа явуулахыг дүр¬мээр нь хориглосон байдаг, мөн өөрөө татан буугдах ёсгүй, дүрмээ ТӨХ-ны зөвшөө¬рөлгүйгээр өөрчилж болохгүй гэх мэт хязгаарлалтууд бий. Нэгэнт өмчийн эзэн нь тодорхойгүй юм чинь хариуцлагыг хэн хүлээх вэ? Хариуцлагыг удирдах зөвлөл хүлээ-дэг. Энэ удирдах зөвлөл нь нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээх чадвартай, ний¬гэмд үйлчилгээ үзүүлэх захирлыг томил¬но. Өөрөөр хэлбэл захирлыг улсаас томилдог¬гүй. Ийм болмогц сургууль илүү алсыг хар¬сан үйл ажиллагаа явуулж эхэлж байгаа юм. Сургууль хэрэв ашигтай ажиллавал хэн нэгэнд ногдол ашиг хуваарилахгүй, гагц¬хүү сургуулийн материаллаг баазыг сайжруулах, багш, оюутнуудад хөрөнгө оруулах ёстой. Тухайлбал бид энэ жил 120 сая гаруй төг¬рөг-өөр Монголд одоохондоо хаана ч байх¬гүй e-school хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэл¬сэн. Маш хүчтэй техник, технологитой, багш бү¬хэн өөрийн гэсэн laptop-той, түүгээ¬рээ дам¬жуулан интернэтээр хичээл заах бо¬ломж бүрдэж байгаа.
Чанар
Дээд боловсрол бол A, B, C... дүн авах биш, харин сурсан мэдлэгээрээ байгууллагын өмнө, нийгмийн өмнө, өөрийнхөө өмнө хариуцлага хүлээх чадварт суралцах шүү дээ. Тиймээс боловсролын чанар маш чухал. Чанарыг бий болгох нэг зүйл бол стандартчилал. Бид магадлан итгэмжлэл гэж 1997 оноос хийж эхэлсэн, одоо 100 гаруй их, дээд сургуулиуд магадлан итгэмжлэгдсэн. Стандартыг тогтоосноор “Бид юу хийх хэрэгтэй вэ” гэдгийг сургуулиудад тодорхой болгож өгч байгаа юм. Сургуулиуд үүнийхээ дагуу өөрсдийгөө дүгнээд тайлангаа өгнө, хөндлөнгийн байгууллага үүнийг нь хянан шалгана гэсэн үг. Манай сургууль одоогоор мэргэжлийн 6 чиглэлд хөтөлбөрийн магадлан итгэмжлэл хийлгэж байна. Уг нь жил бүр 20-иод мянган хүн эдийн засаг, бизнес, нягтлан бодох бүртгэлийн чиглэлээр төгсөж байгаа. Гэтэл ямар ч байгууллагад сайн менежер, нягтлан хэрэгтэй байна гэсэн судалгаа гарсаар байна. Энэ бол стандартаа сайжруулахгүй бол болохгүй байна гэсэн үг. Бид энэ хөтөлбөрийн магадлан итгэмжлэлийг хийхдээ Хойд Америкийн стандарт дээр ганц хоёр монгол хүчин зүйлийг нэмээд л хуулчихсан. Стандарт тогтооно гэдэг нь ямар хичээл үзэхийг нь заахгүй. Харин “Зах зээлээ, ажил олгогч нараа, оюутнуудаа, төгсөгчдөө сайн судал, тэдэнтэйгээ байнга холбоотой бай, сайн ярилц, зөвшилц” гэсэн ийм механизмыг бүрдүүлэхэд л чиглэсэн. Ямартай ч манай улсын боловсролын системийн шинэчлэл хойд, урд хоёр хөршөөсөө нэг их хоцроогүй, зарим талаараа өмнө нь ч алхаж яваа, гэхдээ суралцах зүйл маш их байгаа юм.
Ийнхүү чуулганд тавигдах ёстой байсан илтгэлүүд дуусч, хаалтыг УМХА эрхэлсэн сайд, Ассоциацийн тэргүүн Д.Дорлигжав хийн, мөн өөрийн санал, бодлыг илэрхийлсэн юм. Тэрээр “Англи хэлийг төрийн албан ёсны хоёр дахь хэл болгох тухай Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт заагдсан. Боловсролын яам энэ чиглэлээр холбогдох зүйлсийг боловсруулж, бэлтгэж байгаа. Эцсийн дүндээ манай залуучууд өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх хамгийн гол арга бол энэ. Зүгээр нэг англиар утсаар яриулж сургах, эсвэл ном цээжлүүлэх гээд англи хэл заагаад байгаа юм биш шүү. Боловсролын байгууллагууд, багш нар онцгой анхаарч, ач холбогдол өгөх хэрэгтэй” гэж байлаа. Мөн сүүлийн 15 жилд боловсролын салбарт огт өөрчлөгдөөгүй, 15 жилийн өмнө ямар байсан, яг тэр чигээрээ байгаа зүйл бол сургалтын арга барил гэдгийг онцлон хэлж байсан юм. Одоогийн лекц уншаад л, ном цээжлүүлдэг “цутгах” арга барилыг шүүмжлээд хөгжилтэй орны сургуулиудын багш нь сэдэв өгдөг, оюутан өөрөө олж хайж уншдаг, бие даан судалдаг, өөрийн гэсэн дүгнэлт, ойлголтыг өөрөө хийж авдаг зэрэг сайн чанаруудыг дурьдаж, арга барилаа яаралтай өөрчлөх шаардлагатай байгааг онцолсон юм
Monday, December 7, 2009
Хөөрөг
Уулзан золгохдоо vнэт чулуун хөөргөө зөрvvлж амар мэндээ мэддэг монголчууд бид хөөрөгнийхөө тухай аль зэрэг мэдэх билээ. Энэ тухай хэвлэгдэн гарсан ном, товхимол бараг байхгvйтэй адил бөгөөд ямартаа ч тvvний гарал vvсэл, тvvхийг ярихын тулд хамрын тамхи дэлхий нийтэд хэрхэн тархсан тухай яригдах болдог. Мөн хөөрөг зөрvvлэх ёс заншил, тvvнтэй холбоотой зан vйл, бусад зvйлсийн талаар vл vгvvлэн монгол хөөрөгний тухай зарим санаа бодлоо өчье.
Өөрт олдсон материалуудаас vзэхэд монгол хөөрөг хийц загварын хувьд хятад юм уу бусад улсын хөөрөгнөөс ялгагдах онцлогтой болсон байдаг. Интернетэд байрлуулсан байгаа хятадын болон өвөрмонголын музейн vзмэрvvд, vнэт зvйлс цуглуулагчдын цуглуулга, гадаадын дуудлага худалдаанд орсон хөөрөгнvvдийн зургыг харахад ийм сэтгэгдэл аяндаа төрнө. Монголчууд өөрийн нутагт байдаг хагас vнэт, гоёл чимэглэлийн чулуунуудыг хөөрөг хийхэд өргөн ашигласан байдаг. Yvнд чvнчигноров, гартаам, мана, хаш зэрэг олон төрлийн чулуунууд орох бөгөөд сvvлийн vед манайд байдаггvй чулууг авчруулан хөөрөг хийлгэх болсон байна. Жишээ нь Якут, Эрхvv, Чит мужийг дамжин урсдаг Чара голын нэрээр нэрлэгдсэн өөр хаана ч байдаггvй чароидаар хийлгэсэн хөөрөгтэй хvний тоо лав хэдэн арваар тогтохгvй.
Монголчууд хөөрөгний толгой өндөр байх тусмаа сайн гэж vзэх бөгөөд ихэвчлэн шvрээр хийнэ. Сайн чанарын шvр нь ховор хаана ч гэсэн vнэ ихтэй байдаг болохоор толгой нь хөөрөгнөөсөө илvv vнэтэй байх нь элбэг. Сvvлийн жилvvдэд манайхны хийж буй хөөрөгний хийц, чанар ихээхэн сайжирсан ба энэ ажилд залуучууд мэрийн ажиллаж байгаа нь сайшаалтай. Сонирхуулахад 1991 онд С.Цэрэнсvрэн гэдэг хvн «Хөөрөг ухах арга» нэртэй бvтээлээр шинэ бvтээлийн улсын бvртгэлд бvртгvvлсэн байдаг юм байна. Томъёолол нь: «Хөөрөг ухах аргын ялгаа нь өнгөлгөөг жигдрvvлэх зорилгоор засч өнгөлсөн хөөрөгний чулуунд алмазны хошуугаар өрөмдсөн нvхний голд төвлөрч, алмазан нударгаар ханыг зvлгэж ваарлан нимгэлнэ.»
Дашрамд дурдахад хvмvvсийн дунд хуучны хөөрөг худалдан авахаасаа илvv шинээр хийлгэн, vр хvvхэддээ өвлvvлэх хандлага бий болсон нь дэмжvvстэй зvйл бөгөөд дэлхийн олон оронд vнэт эрдэнийн зvйлсийг бэлгэнд авах юм уу өв залгамжилж авсан тохиолдолд л тэр хvндээ хамгийн сайн нөлөө vзvvлдэг гэсэн яриа байдаг нь оргvй зvйл биш байх аа.
Тус хуудсанд яваандаа олон сайхан хөөргнvvдийн зургыг байрлуулж, хөөрөг бvтээгч дархчуудын танилцуулга, бvтээгдэхvvн зэргийг сурталчлах төлөвлөгөөтэй байгаа ба энэ талаар та бvхнийг бидэнтэй хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна
Өөрт олдсон материалуудаас vзэхэд монгол хөөрөг хийц загварын хувьд хятад юм уу бусад улсын хөөрөгнөөс ялгагдах онцлогтой болсон байдаг. Интернетэд байрлуулсан байгаа хятадын болон өвөрмонголын музейн vзмэрvvд, vнэт зvйлс цуглуулагчдын цуглуулга, гадаадын дуудлага худалдаанд орсон хөөрөгнvvдийн зургыг харахад ийм сэтгэгдэл аяндаа төрнө. Монголчууд өөрийн нутагт байдаг хагас vнэт, гоёл чимэглэлийн чулуунуудыг хөөрөг хийхэд өргөн ашигласан байдаг. Yvнд чvнчигноров, гартаам, мана, хаш зэрэг олон төрлийн чулуунууд орох бөгөөд сvvлийн vед манайд байдаггvй чулууг авчруулан хөөрөг хийлгэх болсон байна. Жишээ нь Якут, Эрхvv, Чит мужийг дамжин урсдаг Чара голын нэрээр нэрлэгдсэн өөр хаана ч байдаггvй чароидаар хийлгэсэн хөөрөгтэй хvний тоо лав хэдэн арваар тогтохгvй.
Монголчууд хөөрөгний толгой өндөр байх тусмаа сайн гэж vзэх бөгөөд ихэвчлэн шvрээр хийнэ. Сайн чанарын шvр нь ховор хаана ч гэсэн vнэ ихтэй байдаг болохоор толгой нь хөөрөгнөөсөө илvv vнэтэй байх нь элбэг. Сvvлийн жилvvдэд манайхны хийж буй хөөрөгний хийц, чанар ихээхэн сайжирсан ба энэ ажилд залуучууд мэрийн ажиллаж байгаа нь сайшаалтай. Сонирхуулахад 1991 онд С.Цэрэнсvрэн гэдэг хvн «Хөөрөг ухах арга» нэртэй бvтээлээр шинэ бvтээлийн улсын бvртгэлд бvртгvvлсэн байдаг юм байна. Томъёолол нь: «Хөөрөг ухах аргын ялгаа нь өнгөлгөөг жигдрvvлэх зорилгоор засч өнгөлсөн хөөрөгний чулуунд алмазны хошуугаар өрөмдсөн нvхний голд төвлөрч, алмазан нударгаар ханыг зvлгэж ваарлан нимгэлнэ.»
Дашрамд дурдахад хvмvvсийн дунд хуучны хөөрөг худалдан авахаасаа илvv шинээр хийлгэн, vр хvvхэддээ өвлvvлэх хандлага бий болсон нь дэмжvvстэй зvйл бөгөөд дэлхийн олон оронд vнэт эрдэнийн зvйлсийг бэлгэнд авах юм уу өв залгамжилж авсан тохиолдолд л тэр хvндээ хамгийн сайн нөлөө vзvvлдэг гэсэн яриа байдаг нь оргvй зvйл биш байх аа.
Тус хуудсанд яваандаа олон сайхан хөөргнvvдийн зургыг байрлуулж, хөөрөг бvтээгч дархчуудын танилцуулга, бvтээгдэхvvн зэргийг сурталчлах төлөвлөгөөтэй байгаа ба энэ талаар та бvхнийг бидэнтэй хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна
Нүд ба компьютер
Зурагт их үзэх, явж байгаа тээврийн хэрэгсэл дотор, эсвэл гэрэл муутай газар юм унших нь хараанд муугаар нөлөөлдөг байсан цаг нэгэнт өнгөрчээ. Орчин үед хараанд эдгээрээс дутахааргүй муу нөлөө үзүүлдэг бас нэг хүчин зүйл гарч ирсэн нь компьютер юм.
Ерөнхий
1998 онд Америкын анагаах ухааны оптометристууд буюу харааны чадвар шалгагч нарын холбооноос Компьютерийн Харааны Хам шинж (Computer Vision Syndrome, CVS) гэсэн шинэ нэр томъёог гаргаж ирсэн юм. CVS нь компьютерийн дэлгэц ширтэн олон цагаар суудаг хүмүүст илэрдэг харааны онцлог гажиг юм.
Шинж тэмдэг
CVS-ийн шинж тэмдгүүдийг хоёр хэсэгт хувааж болно.
Нэгдүгээр хэсэгт нь хараа муудахтай холбоотой “харааны” шинж тэмдэг. Хоёрт нь нүдэнд эвгүй мэдрэмж төрүүлдэг “нүдний” шинж тэмдгүүд орно.
“Харааны” шинж тэмдгүүд:
•Хараа муудах
•Хараагаа холынхоос ойрынх, эсвэл ойрынхоос холынх болгон шилжүүлэн тогтооход шаардлагатай хугацаа удаашрах. Үүнийг аккомодаци алдагдах ч гэдэг.
•Юм давхардаж харагдах.
•Унших үед нүд хурдан ядрах.
Эдгээрээс гадна CVS-ийн үед Мак-Калахын харааны эффект гэгч үүүсдэг. Энэ үед хараагаа дэлгэцнээс шилжүүлэн хар, эсвэл цагаан зүйл дээр тусгахад тэр зүйл нь дэлгэцэн дээр хамгийн тод харагдаж байсан өнгөтэй болж харагддаг.
“Нүдний” шинж тэмдгүүд:
•Нүд хорсох
•Зовхин дор “элс” ороод нухаж байх мэт санагдах
•Нүдний ухархай, духны орчим өвдөх
•Нүдээ хөдөлгөхөд өвдөх
•Нүд улайх.
Компьютер байнга ашигладаг хүмүүсийн дийлэнх нь 4 цаг тасралтгүй ажилласны дараа зовиурлаж эхлэдэг бол 6 цагийн дараа бүгд ямар нэг байдлаар таагүйтэж эхэлдэг.
Дэлгэцэн дээрхийг унших нь хараанд харьцангуй бага ачаалал үзүүлдэг бол мэдээлэл оруулах нь илүү хүнд ачаалал өгдөг. Харин компьютер график, чатлах нь нүдэнд хамгийн их ачаалал өгдөг юм байна.
Шалтгаан
Компьютерийн дэлгэцэн дээр гарч байгаа дүрс нь бодит зүйлсээс эрс ялгаатай болохоор хүний нүд тэдгээрийг таньж, эрчимтэй ажиллахад дасаагүйд хэргийн гол нь байгаа гэж үздэг. Үүний дээр нүднээс дэлгэц хүртлэх зайг буруу сонгосон, өнгөний зохицол алдаатай, хараагаа ойр ойрохон гар, цаас руу шилжүүлэн ажиллах зэрэг нь нэмэгдвэл нүдэнд бүүр ч муу нөлөө үзүүлдэг. Гэхдээ компьютер нь нүдэнд ямар нэг гэмтэл учруулдаггүй бөгөөд ойр харааг муутгаж, муу байсныг нь бүр муу болгодог өөр ямар нэг нөлөө үзүүлдэггүй гэдгийг эмч нар тогтоосон байдгийг хэлэх хэрэгтэй.
Арга хэмжээ
Эмч нар компьютертэй ажиллах цагийг хязгаарлах, мониторыг зөв байрлуулан, ажлын явцад хараагаа хэсэг хугацаанд дэлгэцнээс өөр зүйлд шижлүүлэн нүдээ амрааж байхыг зөвлөдөг.
Компьютерийн нүдний шил
Тусгай компьютерийн нүдний шил нь нүдийг хамгаалах маш сайн хэрэглэл юм. Хараа, нүдийг компьютерийн ард ажиллахад хамгаалах зориулалттай олон төрлийн нүдний шил худалдаанд гарсан байдаг.
Ерөнхий
1998 онд Америкын анагаах ухааны оптометристууд буюу харааны чадвар шалгагч нарын холбооноос Компьютерийн Харааны Хам шинж (Computer Vision Syndrome, CVS) гэсэн шинэ нэр томъёог гаргаж ирсэн юм. CVS нь компьютерийн дэлгэц ширтэн олон цагаар суудаг хүмүүст илэрдэг харааны онцлог гажиг юм.
Шинж тэмдэг
CVS-ийн шинж тэмдгүүдийг хоёр хэсэгт хувааж болно.
Нэгдүгээр хэсэгт нь хараа муудахтай холбоотой “харааны” шинж тэмдэг. Хоёрт нь нүдэнд эвгүй мэдрэмж төрүүлдэг “нүдний” шинж тэмдгүүд орно.
“Харааны” шинж тэмдгүүд:
•Хараа муудах
•Хараагаа холынхоос ойрынх, эсвэл ойрынхоос холынх болгон шилжүүлэн тогтооход шаардлагатай хугацаа удаашрах. Үүнийг аккомодаци алдагдах ч гэдэг.
•Юм давхардаж харагдах.
•Унших үед нүд хурдан ядрах.
Эдгээрээс гадна CVS-ийн үед Мак-Калахын харааны эффект гэгч үүүсдэг. Энэ үед хараагаа дэлгэцнээс шилжүүлэн хар, эсвэл цагаан зүйл дээр тусгахад тэр зүйл нь дэлгэцэн дээр хамгийн тод харагдаж байсан өнгөтэй болж харагддаг.
“Нүдний” шинж тэмдгүүд:
•Нүд хорсох
•Зовхин дор “элс” ороод нухаж байх мэт санагдах
•Нүдний ухархай, духны орчим өвдөх
•Нүдээ хөдөлгөхөд өвдөх
•Нүд улайх.
Компьютер байнга ашигладаг хүмүүсийн дийлэнх нь 4 цаг тасралтгүй ажилласны дараа зовиурлаж эхлэдэг бол 6 цагийн дараа бүгд ямар нэг байдлаар таагүйтэж эхэлдэг.
Дэлгэцэн дээрхийг унших нь хараанд харьцангуй бага ачаалал үзүүлдэг бол мэдээлэл оруулах нь илүү хүнд ачаалал өгдөг. Харин компьютер график, чатлах нь нүдэнд хамгийн их ачаалал өгдөг юм байна.
Шалтгаан
Компьютерийн дэлгэцэн дээр гарч байгаа дүрс нь бодит зүйлсээс эрс ялгаатай болохоор хүний нүд тэдгээрийг таньж, эрчимтэй ажиллахад дасаагүйд хэргийн гол нь байгаа гэж үздэг. Үүний дээр нүднээс дэлгэц хүртлэх зайг буруу сонгосон, өнгөний зохицол алдаатай, хараагаа ойр ойрохон гар, цаас руу шилжүүлэн ажиллах зэрэг нь нэмэгдвэл нүдэнд бүүр ч муу нөлөө үзүүлдэг. Гэхдээ компьютер нь нүдэнд ямар нэг гэмтэл учруулдаггүй бөгөөд ойр харааг муутгаж, муу байсныг нь бүр муу болгодог өөр ямар нэг нөлөө үзүүлдэггүй гэдгийг эмч нар тогтоосон байдгийг хэлэх хэрэгтэй.
Арга хэмжээ
Эмч нар компьютертэй ажиллах цагийг хязгаарлах, мониторыг зөв байрлуулан, ажлын явцад хараагаа хэсэг хугацаанд дэлгэцнээс өөр зүйлд шижлүүлэн нүдээ амрааж байхыг зөвлөдөг.
Компьютерийн нүдний шил
Тусгай компьютерийн нүдний шил нь нүдийг хамгаалах маш сайн хэрэглэл юм. Хараа, нүдийг компьютерийн ард ажиллахад хамгаалах зориулалттай олон төрлийн нүдний шил худалдаанд гарсан байдаг.
Хараа засах лазерийн мэс засал Монголд
Монголчууд бид хараа муудвал эсвэл шил зүүдэг, эсвэл линз зүүдэг, мөн санхүүгийн боломжтой нэг нь гадаадад өндөр үнээр лазерын мэс засал хийлгэдэг билээ. Харин өнгөрөгч 9-р сараас эхлэн монголд энэ мэс заслыг хийж эхэлжээ. Энэ чухам ямар учиртай мэс засал болох, хэрхэн хийдэг, хэнд хийж болдог, болдоггүй талаар “Болор мэлмий” нүдний эмнэлгийн АУ-ы магистр эмч Ч.Чимгээ болон эмч А.Буяндэлгэр нартай хамтран энэхүү мэдээллийг бэлтгэлээ.
НҮДНИЙ БҮТЭЦ, ХАРАА ГЭЖ ЮУ ВЭ
Хараа засах мэс заслын тухай мэдээлэл өгөхийн тулд эхлээд нүдний ерөнхий бүтэц, үйл ажиллагааг товчхон тайлбарлах шаардлагатай байдаг. Ер нь нүдийг зургийн аппараттай зүйрлэж болдог. Гэрэл дамжуулах буюу хугалах орчны үүргийг эвэрлэг, болор гүйцэтгэдэг, харин нүдний торлог нь гэрэл хүлээж авах үүргийг гүйцэтгэдэг. Торлог дээр тусгай эсүүдийн тусламжтайгаар дүрс бий болж, тэр нь цааш мэдрэлийн импульс болж хувираад харааны мэдрэлийн тусламжтайгаар тархинд очсоноор хараа үүсдэг байна.
ХАСАХ, НЭМЭХ ШИЛНИЙ ҮЙЛЧЛЭЛ
Хэрэв эвэрлэг бүрхүүл, болор хоёр нь гэрлийг хугалахдаа фокусыг торлог дээр буулгахаар хугалж байвал тод дүрс бий болдог. Харин гэрлийн туяа нүдний эвэрлэг, болороор хугалагдаад торлог дээр тусч чадахгүй бол хүн муу, бүдэг хардаг. Хэрэв гэрэл торлогийн наана тусвал хасах шил зүүдэг, торлогийн цаана тусвал нэмэх шил зүүдэг байна. Хасах шил бол харааг сайжруулахын тулд гэрлийн хугалах хүчийг багасгах үйлчилгээтэй, харин нэмэх шил бол хугалах хүчийг ихэсгэх үйлчилгээтэй юм. Хүмүүс ихэвчлэн ойрын хараанд нэмэх, холын хараанд хасах шил зүүдэг гэж ойлгодог. Гэтэл энэ бол тийм биш. Холын хараанд нэмэх шил зүүдэг бөгөөд ойрдоо илүү нэмэх шил зүүдэг хүмүүс ч байдаг.
МУУДСАН ХАРААГ ЗАСАХ
Үндсэн 3 арга бий.
• Нүдний шил
• Контакт линз
• Мэс заслын арга
Шил. Шилний давуу тал нь хэрэглэхэд хялбар. Сул тал нь, харж байгаа зүйлсийн бодит хэмжээ өөрчлөгдөж харагддаг, өндөр хасах болон холимог харааны үед хугарлын гажиг бүрэн засагдахгүй, ахуйн хязгаарлалттай (спортоор хичээллэх, усанд сэлэх гэх мэтэд бэрхшээлтэй, гэмтэл авахад шилний хэлтэрхий нүдийг гэмтээх эрсдэлтэй).
Контакт линз. Давуу тал нь, харж байгаа зүйлсийн бодит хэмжээ өөрчлөгдөхгүй, хугарлын гажиг бүрэн засагдах боломжтой, ахуйн хязгаарлалт байхгүй. Сул тал нь, эвэрлэгийн хэвийн “амьсгалыг” алдагдуулна, контакт линзээр гэмтэж, цаашид цагаа унах хүртэл хүндрэл гарч болзошгүй байдаг, линз таарахгүй байх, их арчилгаа шаарддаг, холимог харааны гажгийг бүрэн засах боломжгүй гэх мэт.
МЭС ЗАСЛЫН ЗАРЧИМ
Дээр дурьдсанаар, гэрлийг хугалахад оролцдог нүдний эвэрлэг бүрхүүл нь таван давхаргаас бүрддэг байна. Лазерийн маш нимгэн хутгаар энэ эвэрлэг бүрхүүлийн эхний хоёр давхаргыг зүсэн сөхөж байгаад үлдсэн гурван давхаргын төв хэсэгт лазер туяагаар шарж, эвэрлэгийг нимгэлдэг. Ингэхэд гаднаас нэвтрэх гэрлийн туяа нүдний угт байх торлог дээр зөв тусдаг болдог. Товчоор хэлбэл лазерийн мэс заслаар эвэрлэгийг нимгэлэхэд хугалах хүч нь багасаж, гэрэл торлог дээр зөв тусдаг гэсэн үг. Өмнө нь хийгддэг байсан мэс заслын аргаас ялгаатай нь, эвэрлэгийн бүрэн бүтэн байдлыг алдагдуулдаггүй учир тунгалаг чанар, бөх бат байдал нь хадгалагддаг.
МЭС ЗАСЛЫГ ХЭНД, ЯАГААД ХИЙЖ БОЛДОГГҮЙ ВЭ
Энэхүү мэс заслаар нэмэх шил зүүдэг хугарлын гажгийн үед +6.00 хүртэл, хасах шил зүүдэг хугарлын гажгийн үед -18.00 хүртэл, цилиндр шил зүүдэг хугарлын гажгийн үед ± 6.00 хүртэл хэмжээний диоптрын хугарлын гажгийг арилгах хүчин чадалтай. Онолын хувьд -1 гэх мэт бага хараа¬тай хүнд хийж болно. Гэхдээ хийхийг зөвлөдөг¬гүй. Учир нь 40 нас гараад угаас хүний ойрын хараа мууддаг бөгөөд энэ үед хараа саармагжиж ойрын хараа харьцангуй сайн хэвээр үлддэг. Үүнийг ашигтай харааны гажиг ч гэдэг. Ихэвчлэн 18-45 насны хүмүүст хийдэг боловч хүнд хэлбэрийн зарим нэг нүдний хугарлын гажгийн үед хараа мохохоос урьдчилан сэргийлэх зорилгоор бага насны хүүхдэд хийж болдог. Гэхдээ нүд зөвхөн харааны гажигтай л байх ёстой буюу ямар нэгэн өвчтэй байж болохгүй. Тодруулбал, нүдний үрэвсэл болон даралт, шилэнцрийн бүдэгшил, торлогийн хууралт зэрэг нүдний бусад өвчтэй хүмүүст энэхүү хараа засах лазерын мэс заслыг хийж болдоггүй.
Мөн хараа нь сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд өөрчлөгдөөгүй буюу тогтсон байх ёстой. Тийм ч учраас 18-аас доош насны хүүхдүүдэд тэр бүр хийдэггүй. Мөн жирэмсэн, халдварт өвчтэй, чихрийн шижинтэй, биеийн дархлааны систем нь өвчилсөн хүмүүст энэ мэс заслыг хийхийг хориглодог. Энэхүү мэс заслын үед нүдэнд тариа ч хийхгүй буюу зөвхөн эм дусааж мэдээ алдуулдаг. Тиймээс нүдний хэлбэр, харц, нүдний эргэн тойронд ямар нэгэн өөрчлөлт гарахгүй. Мэс засал дунджаар 8-10 минут үргэлжил¬дэг. Хэвтэж эмчлүүлэх шаардлагагүй, мэс засал хийгдсэн тухайн өдрөө гэртээ гарч, долоо хоног орчим гэрээр эмээ дусааж, хоёр дахь долоо хоногоос ажилдаа хэвийн явж болдог. Нүдний шил удаан зүүсэн хүмүүсийн нүд нь цааш хүнхийж орсон юм шиг харагддаг гэж хүмүүс их ярьдаг. Гэхдээ онолын хувьд тийм зүйл байх ёсгүй. Хасах шил зүүдэг хүмүүсийн нүд шилний цаанаас жижгирч, харин нэмэх шил зүүдэг хүний нүд томорч харагддаг. Ингээд шилээ авахаар өөр юм шиг харагддаг тал бий. Түүнээс биш анатомийн хувьд нүдний орчимд бүтэц, өөрчлөлт ордоггүй байна.
МЭС ЗАСЛЫН ДАРАА…
Мэс засал хийлгэснээс хойш тодорхой арчилгаа хийх, дэглэм барих шаардлагатай. Тухайлбал, хагалгаанаас хойш зургаан сарын хугацаанд жирэмсэлж болохгүй, саун, бассейны усыг нүдэндээ оруулахыг хориглодог, мөн наранд шарагдах, хүнд юм өргөх, ялангуяа эвэрлэг бүрхүүл маш эмзэг байдаг учир нүдээ хамаагүй нухаж болдоггүй. Нүдэндээ эмчийн зөвлөсөн эмийг байнга дусаах хэрэгтэй. Мэс заслын дараа дахин хараа муудахгүй. Учир нь угаас хараа нь тогтчихсон хүнийг л мэс засалд оруулдаг. Тиймээс хагалгаанд орох эсэхийг шийдэхийн тулд урьдчилаад нэлээд нарийн шинжилгээ өгдөг юм.
МЭС ЗАСЛЫН ҮР ДҮН
Тухайн хүний хараа шилээ зүүхэд 100 хувь харж чаддаг бол хагалгаанаас 100 хувийн үр дүн гарч, эрүүл хүн шиг хардаг болно. Хэрэв шил зүүхэд хараа нь 70, 80 хувь засарч байвал хагалгааны дараа мөн шил зүүхгүйгээр 70, 80 хувьтай харна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл хагалгааны үр дүн нь харааны шилээр хэр зэрэг засардгаас хамаардаг. Иймд шил зүүхэд 50 хувиас дээш засардаг бол лазер хагалгаа илүү үр дүнтэй болдог байна. Ер нь хүмүүс өндөр, нам төрдөг шиг хүн амын 50 хувь нь нэмэх, хасах хараатай төрдөг. Үүнийг өвчин гэж үздэггүй. Хүн харааны шилээ зүүгээд сайн харж чадаж байгаа бол эрүүл гэж тооцогддог байна
НҮДНИЙ БҮТЭЦ, ХАРАА ГЭЖ ЮУ ВЭ
Хараа засах мэс заслын тухай мэдээлэл өгөхийн тулд эхлээд нүдний ерөнхий бүтэц, үйл ажиллагааг товчхон тайлбарлах шаардлагатай байдаг. Ер нь нүдийг зургийн аппараттай зүйрлэж болдог. Гэрэл дамжуулах буюу хугалах орчны үүргийг эвэрлэг, болор гүйцэтгэдэг, харин нүдний торлог нь гэрэл хүлээж авах үүргийг гүйцэтгэдэг. Торлог дээр тусгай эсүүдийн тусламжтайгаар дүрс бий болж, тэр нь цааш мэдрэлийн импульс болж хувираад харааны мэдрэлийн тусламжтайгаар тархинд очсоноор хараа үүсдэг байна.
ХАСАХ, НЭМЭХ ШИЛНИЙ ҮЙЛЧЛЭЛ
Хэрэв эвэрлэг бүрхүүл, болор хоёр нь гэрлийг хугалахдаа фокусыг торлог дээр буулгахаар хугалж байвал тод дүрс бий болдог. Харин гэрлийн туяа нүдний эвэрлэг, болороор хугалагдаад торлог дээр тусч чадахгүй бол хүн муу, бүдэг хардаг. Хэрэв гэрэл торлогийн наана тусвал хасах шил зүүдэг, торлогийн цаана тусвал нэмэх шил зүүдэг байна. Хасах шил бол харааг сайжруулахын тулд гэрлийн хугалах хүчийг багасгах үйлчилгээтэй, харин нэмэх шил бол хугалах хүчийг ихэсгэх үйлчилгээтэй юм. Хүмүүс ихэвчлэн ойрын хараанд нэмэх, холын хараанд хасах шил зүүдэг гэж ойлгодог. Гэтэл энэ бол тийм биш. Холын хараанд нэмэх шил зүүдэг бөгөөд ойрдоо илүү нэмэх шил зүүдэг хүмүүс ч байдаг.
МУУДСАН ХАРААГ ЗАСАХ
Үндсэн 3 арга бий.
• Нүдний шил
• Контакт линз
• Мэс заслын арга
Шил. Шилний давуу тал нь хэрэглэхэд хялбар. Сул тал нь, харж байгаа зүйлсийн бодит хэмжээ өөрчлөгдөж харагддаг, өндөр хасах болон холимог харааны үед хугарлын гажиг бүрэн засагдахгүй, ахуйн хязгаарлалттай (спортоор хичээллэх, усанд сэлэх гэх мэтэд бэрхшээлтэй, гэмтэл авахад шилний хэлтэрхий нүдийг гэмтээх эрсдэлтэй).
Контакт линз. Давуу тал нь, харж байгаа зүйлсийн бодит хэмжээ өөрчлөгдөхгүй, хугарлын гажиг бүрэн засагдах боломжтой, ахуйн хязгаарлалт байхгүй. Сул тал нь, эвэрлэгийн хэвийн “амьсгалыг” алдагдуулна, контакт линзээр гэмтэж, цаашид цагаа унах хүртэл хүндрэл гарч болзошгүй байдаг, линз таарахгүй байх, их арчилгаа шаарддаг, холимог харааны гажгийг бүрэн засах боломжгүй гэх мэт.
МЭС ЗАСЛЫН ЗАРЧИМ
Дээр дурьдсанаар, гэрлийг хугалахад оролцдог нүдний эвэрлэг бүрхүүл нь таван давхаргаас бүрддэг байна. Лазерийн маш нимгэн хутгаар энэ эвэрлэг бүрхүүлийн эхний хоёр давхаргыг зүсэн сөхөж байгаад үлдсэн гурван давхаргын төв хэсэгт лазер туяагаар шарж, эвэрлэгийг нимгэлдэг. Ингэхэд гаднаас нэвтрэх гэрлийн туяа нүдний угт байх торлог дээр зөв тусдаг болдог. Товчоор хэлбэл лазерийн мэс заслаар эвэрлэгийг нимгэлэхэд хугалах хүч нь багасаж, гэрэл торлог дээр зөв тусдаг гэсэн үг. Өмнө нь хийгддэг байсан мэс заслын аргаас ялгаатай нь, эвэрлэгийн бүрэн бүтэн байдлыг алдагдуулдаггүй учир тунгалаг чанар, бөх бат байдал нь хадгалагддаг.
МЭС ЗАСЛЫГ ХЭНД, ЯАГААД ХИЙЖ БОЛДОГГҮЙ ВЭ
Энэхүү мэс заслаар нэмэх шил зүүдэг хугарлын гажгийн үед +6.00 хүртэл, хасах шил зүүдэг хугарлын гажгийн үед -18.00 хүртэл, цилиндр шил зүүдэг хугарлын гажгийн үед ± 6.00 хүртэл хэмжээний диоптрын хугарлын гажгийг арилгах хүчин чадалтай. Онолын хувьд -1 гэх мэт бага хараа¬тай хүнд хийж болно. Гэхдээ хийхийг зөвлөдөг¬гүй. Учир нь 40 нас гараад угаас хүний ойрын хараа мууддаг бөгөөд энэ үед хараа саармагжиж ойрын хараа харьцангуй сайн хэвээр үлддэг. Үүнийг ашигтай харааны гажиг ч гэдэг. Ихэвчлэн 18-45 насны хүмүүст хийдэг боловч хүнд хэлбэрийн зарим нэг нүдний хугарлын гажгийн үед хараа мохохоос урьдчилан сэргийлэх зорилгоор бага насны хүүхдэд хийж болдог. Гэхдээ нүд зөвхөн харааны гажигтай л байх ёстой буюу ямар нэгэн өвчтэй байж болохгүй. Тодруулбал, нүдний үрэвсэл болон даралт, шилэнцрийн бүдэгшил, торлогийн хууралт зэрэг нүдний бусад өвчтэй хүмүүст энэхүү хараа засах лазерын мэс заслыг хийж болдоггүй.
Мөн хараа нь сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд өөрчлөгдөөгүй буюу тогтсон байх ёстой. Тийм ч учраас 18-аас доош насны хүүхдүүдэд тэр бүр хийдэггүй. Мөн жирэмсэн, халдварт өвчтэй, чихрийн шижинтэй, биеийн дархлааны систем нь өвчилсөн хүмүүст энэ мэс заслыг хийхийг хориглодог. Энэхүү мэс заслын үед нүдэнд тариа ч хийхгүй буюу зөвхөн эм дусааж мэдээ алдуулдаг. Тиймээс нүдний хэлбэр, харц, нүдний эргэн тойронд ямар нэгэн өөрчлөлт гарахгүй. Мэс засал дунджаар 8-10 минут үргэлжил¬дэг. Хэвтэж эмчлүүлэх шаардлагагүй, мэс засал хийгдсэн тухайн өдрөө гэртээ гарч, долоо хоног орчим гэрээр эмээ дусааж, хоёр дахь долоо хоногоос ажилдаа хэвийн явж болдог. Нүдний шил удаан зүүсэн хүмүүсийн нүд нь цааш хүнхийж орсон юм шиг харагддаг гэж хүмүүс их ярьдаг. Гэхдээ онолын хувьд тийм зүйл байх ёсгүй. Хасах шил зүүдэг хүмүүсийн нүд шилний цаанаас жижгирч, харин нэмэх шил зүүдэг хүний нүд томорч харагддаг. Ингээд шилээ авахаар өөр юм шиг харагддаг тал бий. Түүнээс биш анатомийн хувьд нүдний орчимд бүтэц, өөрчлөлт ордоггүй байна.
МЭС ЗАСЛЫН ДАРАА…
Мэс засал хийлгэснээс хойш тодорхой арчилгаа хийх, дэглэм барих шаардлагатай. Тухайлбал, хагалгаанаас хойш зургаан сарын хугацаанд жирэмсэлж болохгүй, саун, бассейны усыг нүдэндээ оруулахыг хориглодог, мөн наранд шарагдах, хүнд юм өргөх, ялангуяа эвэрлэг бүрхүүл маш эмзэг байдаг учир нүдээ хамаагүй нухаж болдоггүй. Нүдэндээ эмчийн зөвлөсөн эмийг байнга дусаах хэрэгтэй. Мэс заслын дараа дахин хараа муудахгүй. Учир нь угаас хараа нь тогтчихсон хүнийг л мэс засалд оруулдаг. Тиймээс хагалгаанд орох эсэхийг шийдэхийн тулд урьдчилаад нэлээд нарийн шинжилгээ өгдөг юм.
МЭС ЗАСЛЫН ҮР ДҮН
Тухайн хүний хараа шилээ зүүхэд 100 хувь харж чаддаг бол хагалгаанаас 100 хувийн үр дүн гарч, эрүүл хүн шиг хардаг болно. Хэрэв шил зүүхэд хараа нь 70, 80 хувь засарч байвал хагалгааны дараа мөн шил зүүхгүйгээр 70, 80 хувьтай харна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл хагалгааны үр дүн нь харааны шилээр хэр зэрэг засардгаас хамаардаг. Иймд шил зүүхэд 50 хувиас дээш засардаг бол лазер хагалгаа илүү үр дүнтэй болдог байна. Ер нь хүмүүс өндөр, нам төрдөг шиг хүн амын 50 хувь нь нэмэх, хасах хараатай төрдөг. Үүнийг өвчин гэж үздэггүй. Хүн харааны шилээ зүүгээд сайн харж чадаж байгаа бол эрүүл гэж тооцогддог байна
“Интер ном” дэлгүүрт шинээр ирсэн номууд
Зөвхөн урагшаа зүтгэж гарах нь I-III
Номын зохиолч нь Ц. Донзой бөгөөд тус ном 2009 онд хэвлэгджээ. Гол агуулга нь эрүүл энх, аз жаргалаар дүүрэн элбэг амьдралыг хүсдэг эгэл жирийн бүх хүмүүс тухайлбал тэдний нэг танд зариулав гэсэн байна. Таны хүсэн хүлээсэн эрүүл энх, аз жаргалаар дүүрэн амьдрал тань танд тэсвэр хатуужил, саруул мэргэн ухаан, эрдэм мэдлэгийн үнэт баялагийг бэлэг болгон барих ажээ. Номыг 8000 төгрөгөөр худалдаалж байна.
Хөгжлийн монгол загвар-III мянган
Дараагийн ном бол Ц.Эрдэмтийн зохиосон Хөгжлийн монгол загвар-III мянган гэдэг бүтээл байна. Мөн адил 2009 онд хэвлэгдсэн ба агуулгыг дараах байдлаар товчлон илэрхийлжээ. Үүнд:
... Ардчилсан шинэ тогтолцооны нөхцөлд үндэсний өрнөл хөгжлийн уламжлал, зүй тогтлын философи ба логикийн асуудал чухал болов. Энэ нь байгаль, нийгмийн ухааны зааг дахь судалгааны нэн өргөн сэдэв бөгөөд энэ тухай шинэлэг сэтгэмж, гүнзгий үндэслэлүүдээр тулгуур зарим үзэл баримтлал дэвшүүлсэн бүтээл...
Номыг та 8000 төгрөгөөр худалдан авч болно.
Хөгжим I
А.Цэдэн-Ишийн энэхүү ном нь шүүмж судлал, дурсамжийн төрөлд хамаарна. 5000 төгрөгөөр худалдаалагдаж байна
Номын зохиолч нь Ц. Донзой бөгөөд тус ном 2009 онд хэвлэгджээ. Гол агуулга нь эрүүл энх, аз жаргалаар дүүрэн элбэг амьдралыг хүсдэг эгэл жирийн бүх хүмүүс тухайлбал тэдний нэг танд зариулав гэсэн байна. Таны хүсэн хүлээсэн эрүүл энх, аз жаргалаар дүүрэн амьдрал тань танд тэсвэр хатуужил, саруул мэргэн ухаан, эрдэм мэдлэгийн үнэт баялагийг бэлэг болгон барих ажээ. Номыг 8000 төгрөгөөр худалдаалж байна.
Хөгжлийн монгол загвар-III мянган
Дараагийн ном бол Ц.Эрдэмтийн зохиосон Хөгжлийн монгол загвар-III мянган гэдэг бүтээл байна. Мөн адил 2009 онд хэвлэгдсэн ба агуулгыг дараах байдлаар товчлон илэрхийлжээ. Үүнд:
... Ардчилсан шинэ тогтолцооны нөхцөлд үндэсний өрнөл хөгжлийн уламжлал, зүй тогтлын философи ба логикийн асуудал чухал болов. Энэ нь байгаль, нийгмийн ухааны зааг дахь судалгааны нэн өргөн сэдэв бөгөөд энэ тухай шинэлэг сэтгэмж, гүнзгий үндэслэлүүдээр тулгуур зарим үзэл баримтлал дэвшүүлсэн бүтээл...
Номыг та 8000 төгрөгөөр худалдан авч болно.
Хөгжим I
А.Цэдэн-Ишийн энэхүү ном нь шүүмж судлал, дурсамжийн төрөлд хамаарна. 5000 төгрөгөөр худалдаалагдаж байна
Боулингийн тухай та мэдэх үү?
Боулинг нь маш урт , баялаг түүхтэй бөгөөд дэлхийд хамгийн өргөн тархсан спортуудын нэгд тооцогддог. 1930-аад оны үед Их Британийн антропологич ноён Финдлер Петри Египтэд байдаг хүүхдийн булшнаас боулингийн болхидуу хувилбар болох эд зүйлсийн цуглуулгыг олсон байна. Хэрэв түүний зөв бол боулингийн гарал үүсэл МЭӨ 3200 оноос эхлэлтэй аж.
Германы түүхч Уильям Пехл боулингийг өөрийнх нь нутагт МЭ 300 орчим оны үед үүссэн хэмээн нотолжээ. 1366 онд Англид III Эдвард хаан өөрийн цэргүүдийг харвааны бэлтгэлд нь анхаарал хандуулахын тулд боулингийг хориглосон нь боулинг тухайн үед хир түгэж байсны бодит гэрч болно. Мөн VIII Хенри хааны үед боулинг өргөн тархсан байсан нь бараг тодорхой болсон. Мөн түүнчлэн энэ үед углуургатай тоглоомын олон төрлийн хувилбарууд , бөмбөгийг углуургаас гадна ямар нэг зүйлрүү шиддэг тоглоомууд байдаг байжээ. Үүнээс үзвэл спортын тоглоомууд эрт цагаас эхлэн үе дамжин хөгжиж ирсэн нь илэрхий байна.
Шотландын нийслэл хот Эдинбургээс хамгийн этгээд хачин спорт тоглоомуудын нэг олдсоор байгаа билээ. Тоглогч хурууны нүхгүй бөмбөгийг хөлнийхээ дунд савлуулан углуургаруу шиднэ. Үүнийнхээ хажуугаар гэдсээрээ эгнээн дээр унадаг байжээ. Баруун Европд 9 модот боулингийн олон янзын хувилбарууд байсан бөгөөд одоо хүртэл байсаар байна. Италийн боччэ, Францын петак болон Британийн зүлгэн дээрх боулингийг үүнтэй адилтган холбож болох юм.
Боулингийг Англи, Голланд болон Герман суурьшигчид Америкруу оруулж ирсэн нь эргэлзэх зүйлгүй юм. Америкийн уран зохиолд боулингийг хамгийн анх Вашингтон Ирвин өөрийн зохиолдоо Рип Ван Уинкл мөргөлдөж буй 9 модны чимээнд сэржээ хэмээн дурджээ. Америкийн хамгийн анхны боулингийн байршил Нью-Йорк хотын Батери дүүргийн орчимд зүлгэн дээрх боулингд зориулагдсан байж болох юм. Одоо санхүүгийн дүүргийн гол төв болсон энэ дүүргийн хэсэг гарзыг Нью-Йоркчууд Боулингийн Ногоон хэмээн нэрлэсээр байна.
Америкт энэхүү тоглоом жаргал зовлонгоо их үзжээ. 1841 онд Коннектикат муж ямарваа нэг боулингийн замтай байхыг хуулиндаа хориглосон нь боулинг нь мөрийтэй тоглоомын нэг зорилго байсантай холбож үзэж болох юм. Гэхдээ бас энэхүү асуудал мэдээж түүний алдар нэрийг бас баталж байлаа. Аж үйлвэрийн салбарын олон удирдагч байрандаа боулингийн зам суурьлуулахыг илүүд үздэг байжээ. 10 модтой боулингийн тоглоом хаанаас гарч ирсэн нь тодорхой бус ч 1800 оны сүүл гэхэд Нью Йорк, Охайо болон бүр баруун зүгийн Иллинойс муж гэх мэт олон мужид түгэн тарсан байв. Харин бөмбөгний жин болон модны хэмжээ бүс болгонд өөр өөр байдаг байжээ. Гэвч рестораны эзэн Жо Там олон янзын боулингийн клубуудын төлөөлөгч нарыг нэгтгэснээр үүнийг өөрчилсөн байна. 1895 оны 9-р сарын 9-нд Нью-Йорк хотын Бетховены танхимд Америкийн Боулингийн Их хурал анхны чуулганаа хийжээ. Удалгүй стандартчилал бий болж томоохон үндэсний тэмцээнүүд зохиогдож эхэлжээ.
Эмэгтэйчүүд 19-р зууны эцсээр боулинг тоглож эхэлсэн байхад Америкийн Боулингийн Их хурал эрэгтэйчүүдэд зориулагдсан байж. 1917 онд Сент-Луис хотноо Эмэгтэйчүүдийн Олон улсын Боулингийн Их хурал төрөн гарчээ. Улсын өнцөг булан бүрээс тэмцээнд оролцохоор ирсэн эмэгтэй удирдагч Деннис Свиннигийн дэмжлэгтэйгээр Эмэгтэйчүүдийн Үндэсний Боулингийн Холбоог байгуулахаар шийдсэн байна. Энэ үед боулингийн технологид маш том алхам гарчээ. Бөмбөг нь эхэндээ маш хатуу мод болох царсаар хийгддэг байжээ. Харин 1905 онд хамгийн анхны резинэн бөмбөг “Evertrue” үүсч, 1914 онд Брунсвик Корпораци “нууц резинэн бүтэц” бүхий Минералит бөмбөгийг амжилттайгаар нэвтрүүлсэн байна.
Технологийн дэвшилийн өөрчлөлт
Зохион байгуулалт бүхий хүлээн зөвшөөрөгдсөн стандартай энэхүү тоглоомын алдар нэр өнөө үед ч өссөөр байна. 1951 онд өөр нэгэн технологийн нээлт хөгжлийн замналд гарч иржээ .Америкийн Машин болон Цутгамалын Компани (AMF, тухйн үед нарийн боов, тамхи болон бэлэн хувцасны тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэдэг байсан) Готфред Шмитийн автомат төхөөрөмжний патентийг худалдан авч 1952 оны сүүлээр боулингийн автомат төхөөрөмж бүтээгдсэн байна. 1950-аад онд телевиз боулингийг ээлдээ авснаар энэхүү тоглоомын алдар хүнд хурдацтай өссөн байна. NBC-гийн “Боулингийн Аварга шалгаруулах тэмцээн” боулингийн хамгийн анхны телевизийн нэвтрүүлэг байжээ. Нэвтрүүлгүүд ч нэмэгдэж “Түүнийг нөөц болго, ”Алдартнуудын Боулинг” болон ”Долларын төлөөх Боулинг” гэх мэт шоунууд гарч ирсэн байна. 1961 онд ABC телевиз Мэргэжлийн Боулингчидийн Холбооны тэмцээнийг дамжуулах анхны телевиз болов.
Амжилттай үндэслэгч, төлөөлөгч , үйлдвэрийн эзэн Эди Элиас Мэргэжлийн Боулингчидийн Холбоог үүсгэн байгуулж, түүний удрирдлагатайгаар Мэргэжлийн Боулингчидийн Аялан Тоглолт ABC телевизийн спортын сувгийн тун алдартай нэвтрүүлэг болж чадсан байна. Улмаар Эмэгтэйчүүдийн Мэргэжлийн Боулингчидийн Аялан Тоглолтыг(одоогийн Эмэгтэйчүүдийн Мэргэжлийн Боулингийн Холбоо) нэвтрүүлгээр дамжуулах болсноор сая сая америкчууд энэхүү спортын амтанд орсоныг гэрчилнэ. Эдүгээ дэлхийн 90 гаруй улс орны 95 сая хүн боулингийн спортыг шимтэн сонирхож байна. Боулингийн шилдэг тамирчид Олон Улсын Боулингийн Холбооны дэмжлэгтэйээр Олимпын тэмцээн болон дэлхийн хэмжээний тэмцээнүүдэд тогтмол оролцож байна
Германы түүхч Уильям Пехл боулингийг өөрийнх нь нутагт МЭ 300 орчим оны үед үүссэн хэмээн нотолжээ. 1366 онд Англид III Эдвард хаан өөрийн цэргүүдийг харвааны бэлтгэлд нь анхаарал хандуулахын тулд боулингийг хориглосон нь боулинг тухайн үед хир түгэж байсны бодит гэрч болно. Мөн VIII Хенри хааны үед боулинг өргөн тархсан байсан нь бараг тодорхой болсон. Мөн түүнчлэн энэ үед углуургатай тоглоомын олон төрлийн хувилбарууд , бөмбөгийг углуургаас гадна ямар нэг зүйлрүү шиддэг тоглоомууд байдаг байжээ. Үүнээс үзвэл спортын тоглоомууд эрт цагаас эхлэн үе дамжин хөгжиж ирсэн нь илэрхий байна.
Шотландын нийслэл хот Эдинбургээс хамгийн этгээд хачин спорт тоглоомуудын нэг олдсоор байгаа билээ. Тоглогч хурууны нүхгүй бөмбөгийг хөлнийхээ дунд савлуулан углуургаруу шиднэ. Үүнийнхээ хажуугаар гэдсээрээ эгнээн дээр унадаг байжээ. Баруун Европд 9 модот боулингийн олон янзын хувилбарууд байсан бөгөөд одоо хүртэл байсаар байна. Италийн боччэ, Францын петак болон Британийн зүлгэн дээрх боулингийг үүнтэй адилтган холбож болох юм.
Боулингийг Англи, Голланд болон Герман суурьшигчид Америкруу оруулж ирсэн нь эргэлзэх зүйлгүй юм. Америкийн уран зохиолд боулингийг хамгийн анх Вашингтон Ирвин өөрийн зохиолдоо Рип Ван Уинкл мөргөлдөж буй 9 модны чимээнд сэржээ хэмээн дурджээ. Америкийн хамгийн анхны боулингийн байршил Нью-Йорк хотын Батери дүүргийн орчимд зүлгэн дээрх боулингд зориулагдсан байж болох юм. Одоо санхүүгийн дүүргийн гол төв болсон энэ дүүргийн хэсэг гарзыг Нью-Йоркчууд Боулингийн Ногоон хэмээн нэрлэсээр байна.
Америкт энэхүү тоглоом жаргал зовлонгоо их үзжээ. 1841 онд Коннектикат муж ямарваа нэг боулингийн замтай байхыг хуулиндаа хориглосон нь боулинг нь мөрийтэй тоглоомын нэг зорилго байсантай холбож үзэж болох юм. Гэхдээ бас энэхүү асуудал мэдээж түүний алдар нэрийг бас баталж байлаа. Аж үйлвэрийн салбарын олон удирдагч байрандаа боулингийн зам суурьлуулахыг илүүд үздэг байжээ. 10 модтой боулингийн тоглоом хаанаас гарч ирсэн нь тодорхой бус ч 1800 оны сүүл гэхэд Нью Йорк, Охайо болон бүр баруун зүгийн Иллинойс муж гэх мэт олон мужид түгэн тарсан байв. Харин бөмбөгний жин болон модны хэмжээ бүс болгонд өөр өөр байдаг байжээ. Гэвч рестораны эзэн Жо Там олон янзын боулингийн клубуудын төлөөлөгч нарыг нэгтгэснээр үүнийг өөрчилсөн байна. 1895 оны 9-р сарын 9-нд Нью-Йорк хотын Бетховены танхимд Америкийн Боулингийн Их хурал анхны чуулганаа хийжээ. Удалгүй стандартчилал бий болж томоохон үндэсний тэмцээнүүд зохиогдож эхэлжээ.
Эмэгтэйчүүд 19-р зууны эцсээр боулинг тоглож эхэлсэн байхад Америкийн Боулингийн Их хурал эрэгтэйчүүдэд зориулагдсан байж. 1917 онд Сент-Луис хотноо Эмэгтэйчүүдийн Олон улсын Боулингийн Их хурал төрөн гарчээ. Улсын өнцөг булан бүрээс тэмцээнд оролцохоор ирсэн эмэгтэй удирдагч Деннис Свиннигийн дэмжлэгтэйгээр Эмэгтэйчүүдийн Үндэсний Боулингийн Холбоог байгуулахаар шийдсэн байна. Энэ үед боулингийн технологид маш том алхам гарчээ. Бөмбөг нь эхэндээ маш хатуу мод болох царсаар хийгддэг байжээ. Харин 1905 онд хамгийн анхны резинэн бөмбөг “Evertrue” үүсч, 1914 онд Брунсвик Корпораци “нууц резинэн бүтэц” бүхий Минералит бөмбөгийг амжилттайгаар нэвтрүүлсэн байна.
Технологийн дэвшилийн өөрчлөлт
Зохион байгуулалт бүхий хүлээн зөвшөөрөгдсөн стандартай энэхүү тоглоомын алдар нэр өнөө үед ч өссөөр байна. 1951 онд өөр нэгэн технологийн нээлт хөгжлийн замналд гарч иржээ .Америкийн Машин болон Цутгамалын Компани (AMF, тухйн үед нарийн боов, тамхи болон бэлэн хувцасны тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэдэг байсан) Готфред Шмитийн автомат төхөөрөмжний патентийг худалдан авч 1952 оны сүүлээр боулингийн автомат төхөөрөмж бүтээгдсэн байна. 1950-аад онд телевиз боулингийг ээлдээ авснаар энэхүү тоглоомын алдар хүнд хурдацтай өссөн байна. NBC-гийн “Боулингийн Аварга шалгаруулах тэмцээн” боулингийн хамгийн анхны телевизийн нэвтрүүлэг байжээ. Нэвтрүүлгүүд ч нэмэгдэж “Түүнийг нөөц болго, ”Алдартнуудын Боулинг” болон ”Долларын төлөөх Боулинг” гэх мэт шоунууд гарч ирсэн байна. 1961 онд ABC телевиз Мэргэжлийн Боулингчидийн Холбооны тэмцээнийг дамжуулах анхны телевиз болов.
Амжилттай үндэслэгч, төлөөлөгч , үйлдвэрийн эзэн Эди Элиас Мэргэжлийн Боулингчидийн Холбоог үүсгэн байгуулж, түүний удрирдлагатайгаар Мэргэжлийн Боулингчидийн Аялан Тоглолт ABC телевизийн спортын сувгийн тун алдартай нэвтрүүлэг болж чадсан байна. Улмаар Эмэгтэйчүүдийн Мэргэжлийн Боулингчидийн Аялан Тоглолтыг(одоогийн Эмэгтэйчүүдийн Мэргэжлийн Боулингийн Холбоо) нэвтрүүлгээр дамжуулах болсноор сая сая америкчууд энэхүү спортын амтанд орсоныг гэрчилнэ. Эдүгээ дэлхийн 90 гаруй улс орны 95 сая хүн боулингийн спортыг шимтэн сонирхож байна. Боулингийн шилдэг тамирчид Олон Улсын Боулингийн Холбооны дэмжлэгтэйээр Олимпын тэмцээн болон дэлхийн хэмжээний тэмцээнүүдэд тогтмол оролцож байна
Спортоор стресс бухимдлаа тайлах нь эрчүүдэд хамгийн тохиромжтой
Эрэгтэй, эмэгтэй хүний сэтгэлзүйн онцлог
Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн сэтгэлзүй маш их ялгаатай байдаг. Эрэгтэйчүүдийн хувьд өөрийнхөө сонирхол дээр тулгуурлаж шийдвэр гаргадаг, үзэл бодлоо тууштай хамгаалж чаддаг бол эмэгтэйчүүд сэтгэлийн хөдөлгөөндөө хэтэрхий автамтгай, түүндээ захирагдаж, өөрт хэрэгтэй байгаа зүйл дээрээ тулгуурлаж шийдвэрээ гаргадаг байна. Үүнээс болж эр эм хоёр хүн хоорондоо зөрчилдөх нь түгээмэл байдаг аж.
Мөн эр, эм хүмүүсийн амьдрал дээр гаргадаг шийдвэрийг нь судалж үзэхэд эрчүүд шийдвэр гаргахдаа илүү шийдэмгий байдаг бол эмэгтэйчүүд нэлээд бодож тунгааж байж шийдвэрээ гаргадаг байна. Сэтгэлзүйн энэ онцлогийнх нь үр дүнд амьдралынх нь олон асуудал хөвөрч эхэлдэг. Эрчүүд яарч шийдвэр гаргаснаасаа болж хожим амаа барих нь элбэг байдаг байна. Харин хүүхнүүд цаг хугацаа алдсандаа өөрийгөө буруушаах нь олонтаа байдаг хэмээн сэтгэл судлаачид тайлбарладаг ажээ.
Эрчүүд стресст илүү их автдаг
Нэгэн хошин шогийн жүжигт хамгийн их стресстэй хотоор Улаанбаатар орж, Гиннесийн номд бүртгэгдсэн талаар гарч байсан. Үнэндээ ч өнөөдөр бухимдалгүй хүн цөөхөн байгаа биз. Тэр дундаа эрчүүд өөрсдийнхөө онцлогоос хамааран бүсгүйчүүдээс илүү их стресст орж, бухимддаг байна. Эрчүүд стрессийг гүн гүнзгий хүлээж авдаггүй хэрнээ олон жижиг зүйлсийг бодсоор байгаад тэр жижиг зүйлс нь нэг цэгт цугларч, нэгэн бүхэл болдог гэнэ. Харин эмэгтэйчүүд эсрэгээрээ тэр олон жижиг зүйлсийг нэг бүрчлэн мэдэрдэг хэрнээ түүнийгээ буцааж гаргахдаа эрчүүдээс хавьгүй илүү байдаг байна. Өөрөөр хэлбэл эмэгтэйчүүд стрессээ тайлаад сурчихсан байдаг. Эрчүүдийн хувьд бухимдал, стрессээ тайлах, өөрийгөө нээх тал дээр эмэгтэйчүүдээс учир дутагдалтай байдаг гэнэ. Зөвхөн дотроо бодож, шаналаад яваад байдаг болохоор эмэгтэйчүүдтэй харьцуулахад илүү их бухимдаж, стресст ордог байна. Тэр шаналал, стрессээ бусдад ярьж, бухимдлаа тайлъя гэж хэчнээн хүссэн ч ингээд хэлчихвэл намайг юу гэж бодох бол гэсэн бодол нь давамгайлдаг аж. Ингэснээр эрчүүд бусадтай, найз нөхөд, хамт ажилладаг хүмүүстэйгээ өөрийн бухимдлаа хуваалцаж чаддаггүй гэдгийг сэтгэл судлаачид тогтоожээ.
Стресст хэт автсанаар нойргүйтэж, ходоод өвддөг
Ямар ч хүн их, бага хэмжээгээр стресст автдаг. Харин түүнийгээ яаж гаргаж байна вэ гэдгээс их зүйл хамаардаг байна. Ялангуяа эрчүүд гүнзгий стресст авдаг. Хэтэрхий стресст автчихсан, түүнийгээ ил тод гаргаж чаддаггүйгээс эрчүүдийн хувьд стресс нь өөр байдлаар илэрч гардаг байна. Тухайлбал ходоод нь өвдөх, толгой нь өвдөх, нойргүйтэх, хоол унднаас гарах зэрэг байдлаар стресст орсны шинж нь илэрдэг байна. Энэ талаар сэтгэл судлаачид зарим нэг судалгаа хийжээ. Эр хүний генд нь дотогшоогоо чиглэсэн, нээлттэй бус зан чанар түлхүү байдаг аж. Тиймээс ч өөрт тохиолдсон зовлон бэрхшээл, уур бухимдлаа дотроо хадгалснаар дотроосоо өвдөж эхэлдэг байна. Өөрөөр хэлбэл эрт хөгширч, сэтгэл санаагаар унаж эхэлдэг. Ингэснээр 30 настай залуу 40 настай хүн шиг бодож сэтгэдэг, цаашлах юм бол биеийн байдал нь ч 40 настных шиг болдог байна.
Эрчүүд спортоор хичээллэж стрессээ тайлах нь илүү тохиромжтой
Монгол эрчүүдийн хувьд юмаа их хурааж нөөснөөр амархан стресст авдаг гэдгийг дээр өгүүлсэн. Харин эрчүүд маань энэ их стресс, бухимдлаа тайлах аргыг төдийлөн олж чаддаггүй байна. Эрчүүдийн стресс бухимдал бөөгнөрч байгаад гэнэт хүчтэй дэлбэрч гардаг аж. Бүх зүйлийг үргэлж хадгалж, цаашаа дарж байна гэж байдаггүйг сэтгэл судлаачид онцолж байгаа юм. Хурааж нөөсөн бүх юм хэзээ нэгэн цагт эргэж гарч ирж, сөхөгддөг байна. Ингэснээр гэр бүлийнхэндээ, найз нөхөддөө буруу цагт буруу байдлаар бухимдлаа гаргах нь цөөнгүй бий. Тиймээс өөрийнхөө сэтгэл дотроо байгаа зүйлийг бага дээр нь аль болох цэгцэлж, цэвэрлэж, гаргаж байх хэрэгтэй. Гэхдээ түүнийгээ гаргалаа гээд хэн тааралдсанд нь ярих, эсвэл согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ гаргахыг тэвчих хэрэгтэйг сэтгэл судлаачид зөвлөж байна. Эдгээр нь ямар нэгэн байдлаар эргэж өөрт нь асуудал үүсгэж, бухимдлыг нь улам нэмэгдүүлдэг байна.
Тиймээс эрчүүдэд ямар аргаар стрессээ тайлах нь үр дүнтэй талаар сэтгэл судлаачид дараах зөвлөгөөг өгч байна. Стрессийг үг яриа болон хөдөлгөөн гэсэн хоёр аргаар гадагшлуулдаг байна. Эрчүүдийн тухайд үг ярианы арга нь төдийлөн таардаггүй. Учир нь олон эмэгтэйчүүдийн дунд ажилладаг эрчүүд ажлынхантайгаа тэр болгон бухимдлаа хуваалцаж, долоон булчирхайгаа тоочдоггүй. Монгол хүмүүс, тэр дундаа эмэгтэйчүүд хүний нууцыг тэр болгон хадгалаад бусдад дэлгэхгүй байна гэдэг ховор үзэгдэл гэнэ. Энэ мэтчилэн олон хүчин зүйл эрчүүдийг үг яриагаар стрессээ гаргаж чадахгүйд хүргэдэг аж. Тиймээс эрчүүдийн хувьд спортоор хичээллэх нь хамгийн зөв, тохиромжтой арга юм. Спорт клубт нэг цаг гүйгээд хөлсөө гаргасан байхад сэтгэл санаа тайвширч, тэр гаргасан хөлстэй нь стресс хамт гадагшилдаг байна. Үгүй бол өглөө эрт гүйж болно. За тэгэх цаг зав хомс байдаг бол гэртээ биеийн тамирын дасгал хийхэд цөөн минут зарцуулахад хангалттай. Мөн амралтын өдрөөр ч юм уу хөдөө агаарт гарч болох юм. Гэхдээ агаарт гарлаа гэхэд мөн л их юм бодох нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг болохоор өөрийгөө аль болох завгүй байлгах хэрэгтэй байдаг байна.
Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн сэтгэлзүй маш их ялгаатай байдаг. Эрэгтэйчүүдийн хувьд өөрийнхөө сонирхол дээр тулгуурлаж шийдвэр гаргадаг, үзэл бодлоо тууштай хамгаалж чаддаг бол эмэгтэйчүүд сэтгэлийн хөдөлгөөндөө хэтэрхий автамтгай, түүндээ захирагдаж, өөрт хэрэгтэй байгаа зүйл дээрээ тулгуурлаж шийдвэрээ гаргадаг байна. Үүнээс болж эр эм хоёр хүн хоорондоо зөрчилдөх нь түгээмэл байдаг аж.
Мөн эр, эм хүмүүсийн амьдрал дээр гаргадаг шийдвэрийг нь судалж үзэхэд эрчүүд шийдвэр гаргахдаа илүү шийдэмгий байдаг бол эмэгтэйчүүд нэлээд бодож тунгааж байж шийдвэрээ гаргадаг байна. Сэтгэлзүйн энэ онцлогийнх нь үр дүнд амьдралынх нь олон асуудал хөвөрч эхэлдэг. Эрчүүд яарч шийдвэр гаргаснаасаа болж хожим амаа барих нь элбэг байдаг байна. Харин хүүхнүүд цаг хугацаа алдсандаа өөрийгөө буруушаах нь олонтаа байдаг хэмээн сэтгэл судлаачид тайлбарладаг ажээ.
Эрчүүд стресст илүү их автдаг
Нэгэн хошин шогийн жүжигт хамгийн их стресстэй хотоор Улаанбаатар орж, Гиннесийн номд бүртгэгдсэн талаар гарч байсан. Үнэндээ ч өнөөдөр бухимдалгүй хүн цөөхөн байгаа биз. Тэр дундаа эрчүүд өөрсдийнхөө онцлогоос хамааран бүсгүйчүүдээс илүү их стресст орж, бухимддаг байна. Эрчүүд стрессийг гүн гүнзгий хүлээж авдаггүй хэрнээ олон жижиг зүйлсийг бодсоор байгаад тэр жижиг зүйлс нь нэг цэгт цугларч, нэгэн бүхэл болдог гэнэ. Харин эмэгтэйчүүд эсрэгээрээ тэр олон жижиг зүйлсийг нэг бүрчлэн мэдэрдэг хэрнээ түүнийгээ буцааж гаргахдаа эрчүүдээс хавьгүй илүү байдаг байна. Өөрөөр хэлбэл эмэгтэйчүүд стрессээ тайлаад сурчихсан байдаг. Эрчүүдийн хувьд бухимдал, стрессээ тайлах, өөрийгөө нээх тал дээр эмэгтэйчүүдээс учир дутагдалтай байдаг гэнэ. Зөвхөн дотроо бодож, шаналаад яваад байдаг болохоор эмэгтэйчүүдтэй харьцуулахад илүү их бухимдаж, стресст ордог байна. Тэр шаналал, стрессээ бусдад ярьж, бухимдлаа тайлъя гэж хэчнээн хүссэн ч ингээд хэлчихвэл намайг юу гэж бодох бол гэсэн бодол нь давамгайлдаг аж. Ингэснээр эрчүүд бусадтай, найз нөхөд, хамт ажилладаг хүмүүстэйгээ өөрийн бухимдлаа хуваалцаж чаддаггүй гэдгийг сэтгэл судлаачид тогтоожээ.
Стресст хэт автсанаар нойргүйтэж, ходоод өвддөг
Ямар ч хүн их, бага хэмжээгээр стресст автдаг. Харин түүнийгээ яаж гаргаж байна вэ гэдгээс их зүйл хамаардаг байна. Ялангуяа эрчүүд гүнзгий стресст авдаг. Хэтэрхий стресст автчихсан, түүнийгээ ил тод гаргаж чаддаггүйгээс эрчүүдийн хувьд стресс нь өөр байдлаар илэрч гардаг байна. Тухайлбал ходоод нь өвдөх, толгой нь өвдөх, нойргүйтэх, хоол унднаас гарах зэрэг байдлаар стресст орсны шинж нь илэрдэг байна. Энэ талаар сэтгэл судлаачид зарим нэг судалгаа хийжээ. Эр хүний генд нь дотогшоогоо чиглэсэн, нээлттэй бус зан чанар түлхүү байдаг аж. Тиймээс ч өөрт тохиолдсон зовлон бэрхшээл, уур бухимдлаа дотроо хадгалснаар дотроосоо өвдөж эхэлдэг байна. Өөрөөр хэлбэл эрт хөгширч, сэтгэл санаагаар унаж эхэлдэг. Ингэснээр 30 настай залуу 40 настай хүн шиг бодож сэтгэдэг, цаашлах юм бол биеийн байдал нь ч 40 настных шиг болдог байна.
Эрчүүд спортоор хичээллэж стрессээ тайлах нь илүү тохиромжтой
Монгол эрчүүдийн хувьд юмаа их хурааж нөөснөөр амархан стресст авдаг гэдгийг дээр өгүүлсэн. Харин эрчүүд маань энэ их стресс, бухимдлаа тайлах аргыг төдийлөн олж чаддаггүй байна. Эрчүүдийн стресс бухимдал бөөгнөрч байгаад гэнэт хүчтэй дэлбэрч гардаг аж. Бүх зүйлийг үргэлж хадгалж, цаашаа дарж байна гэж байдаггүйг сэтгэл судлаачид онцолж байгаа юм. Хурааж нөөсөн бүх юм хэзээ нэгэн цагт эргэж гарч ирж, сөхөгддөг байна. Ингэснээр гэр бүлийнхэндээ, найз нөхөддөө буруу цагт буруу байдлаар бухимдлаа гаргах нь цөөнгүй бий. Тиймээс өөрийнхөө сэтгэл дотроо байгаа зүйлийг бага дээр нь аль болох цэгцэлж, цэвэрлэж, гаргаж байх хэрэгтэй. Гэхдээ түүнийгээ гаргалаа гээд хэн тааралдсанд нь ярих, эсвэл согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ гаргахыг тэвчих хэрэгтэйг сэтгэл судлаачид зөвлөж байна. Эдгээр нь ямар нэгэн байдлаар эргэж өөрт нь асуудал үүсгэж, бухимдлыг нь улам нэмэгдүүлдэг байна.
Тиймээс эрчүүдэд ямар аргаар стрессээ тайлах нь үр дүнтэй талаар сэтгэл судлаачид дараах зөвлөгөөг өгч байна. Стрессийг үг яриа болон хөдөлгөөн гэсэн хоёр аргаар гадагшлуулдаг байна. Эрчүүдийн тухайд үг ярианы арга нь төдийлөн таардаггүй. Учир нь олон эмэгтэйчүүдийн дунд ажилладаг эрчүүд ажлынхантайгаа тэр болгон бухимдлаа хуваалцаж, долоон булчирхайгаа тоочдоггүй. Монгол хүмүүс, тэр дундаа эмэгтэйчүүд хүний нууцыг тэр болгон хадгалаад бусдад дэлгэхгүй байна гэдэг ховор үзэгдэл гэнэ. Энэ мэтчилэн олон хүчин зүйл эрчүүдийг үг яриагаар стрессээ гаргаж чадахгүйд хүргэдэг аж. Тиймээс эрчүүдийн хувьд спортоор хичээллэх нь хамгийн зөв, тохиромжтой арга юм. Спорт клубт нэг цаг гүйгээд хөлсөө гаргасан байхад сэтгэл санаа тайвширч, тэр гаргасан хөлстэй нь стресс хамт гадагшилдаг байна. Үгүй бол өглөө эрт гүйж болно. За тэгэх цаг зав хомс байдаг бол гэртээ биеийн тамирын дасгал хийхэд цөөн минут зарцуулахад хангалттай. Мөн амралтын өдрөөр ч юм уу хөдөө агаарт гарч болох юм. Гэхдээ агаарт гарлаа гэхэд мөн л их юм бодох нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг болохоор өөрийгөө аль болох завгүй байлгах хэрэгтэй байдаг байна.
Subscribe to:
Posts (Atom)
